Neurofizjologia funkcji erekcji: efekty androgenne
ARTHUR L. BURNETT
Journal of Andrology, tom. 24, No. 90060, 2003
Copyright © American Society of Andrology
Z Wydziału Urologii, The James Buchanan Brady Urological Institute, The Johns Hopkins Hospital, Baltimore, Maryland.
________________________________________
Wzwód prącia jest wysoce specjalistycznym procesem biologicznym naczyń, który wymaga kontroli regulacyjnej. Spośród mechanizmów regulacyjnych przyczyniających się do tego rozporządzenia, układ nerwowy jest postrzegany jako podstawowy mechanizm regulacyjny zapewniający taką kontrolę. Wiele poziomów neuroaksji, od mózgu i rdzenia kręgowego do nerwów kończących się wewnątrz prącia, inicjuje i przekazuje impulsy neurochemiczne, które wytwarzają odpowiedź erekcyjną.
Jednocześnie wiadomo, że androgeny odgrywają znaczącą rolę w rozwoju i utrzymaniu rozmaitych obwodów neuronalnych zaangażowanych w czynności seksualne mężczyzn. Te role są wywierane zarówno na poziomie centralnego, jak i obwodowego układu nerwowego. Badanie efektów androgennych dotyczyło przede wszystkim mechanizmów centralnych, ze szczególnym uwzględnieniem zróżnicowania płciowego mózgu kręgowców. Mechanizmy komórkowe pod kontrolą androgenną obejmują neurogenezę, różnicowanie komórek, migrację komórek, tworzenie synaps, eliminację synaps i śmierć komórki. Ostatnio podkreślono wpływ androgenów na obwodowe szlaki neuronalne. Charakterystyka efektów androgennych na neurony obwodowe dotyczyła przede wszystkim zmian strukturalnych i biochemicznych zachodzących przede wszystkim w okresie dojrzewania i po kastracji, chociaż ostatnie badania wykazały również zmiany elektrofizjologiczne wśród tych zaburzeń.
Niniejsza prezentacja zawiera krótki współczesny przegląd kontroli neuronalnej erekcji prącia na poziomie centralnym i obwodowym, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu androgennego na neuroanatomię, szlaki nerwowe i mechanizmy neurologiczne zaangażowane w reakcję erekcji. W związku z tym zostanie oceniony stopień, w jakim androgeny wywierają humoralną podstawę regulacyjną na pierwotny system kontroli erekcji. Spostrzeżenia wyciągnięte z tego przeglądu mogą ujawnić, czy interwencje farmakoterapeutyczne obejmujące układ nerwowy z zastosowaniem suplementacji testosteronem są możliwe do leczenia zaburzeń erekcji u mężczyzn. Uznaje się, że większość bazy wiedzy dotyczącej tego tematu pochodzi z badań na zwierzętach laboratoryjnych, a bezpośrednie dowody działania androgennego na ludzką erekcję prącia są dość ograniczone. Ponadto wiadomo, że istnieją rzeczywiste różnice w działaniu androgennym między powszechnie stosowanymi zwierzętami laboratoryjnymi i naczelnymi, takie jak rozróżnienie, że aromatyzowane metabolity androgeny nie wpływają na dymorfizm płciowy u naczelnych (Cooke i in., 1998). Niemniej jednak przedstawione tu informacje dają możliwość rozważenia aspektów androgennej kontroli neurofizjologicznego wzwodu prącia. W tym czasie najlepiej wyciągnąć ograniczone wnioski dotyczące ludzkiej erekcji.
Centralne mechanizmy
Proponuje się, że kilka jąder mózgu bierze udział w ponadrdzeniowej kontroli erekcji prącia (Burnett, 2000). Ośrodki koordynacyjne (w kolejności malejącej osi neuroaksji) obejmują obszary korowe i podkorowe, międzymózgowie składające się z przyśrodkowego obszaru podwzgórza (jądro przykomorowe, środkowy obszar przedwzrokowy [MPOA] i grzbietowy obszar podwzgórza) oraz pień mózgu ( patrz tabela). Na poziomie rdzenia kręgowego ważne jądra obejmują środkowo-boczną kolumnę komórkową (określaną jako jądro przywspółczulne krzyżowe na poziomie lędźwiowo-krzyżowym), która kieruje autonomicznym dopływem do miednicy; środkowy róg grzbietowy i grzbietowe jądro spoidłowe, jako sensoryczny obwód wejściowy dla odruchów rdzeniowych; oraz jądro Onufa (znane również jako rdzeniowe jądro opuszki jamistej) zlokalizowane w rogu brzusznym na poziomie lędźwiowo-krzyżowym, które unerwia mięśnie prążkowane związane z prąciem. W mózgu jądra międzymózgowia prawdopodobnie łączą się z poziomami rdzenia kręgowego, które pośredniczą w odruchowych erekcjach prącia, a także z różnymi innymi częściami mózgu, co sugeruje jego funkcję w integrowaniu wstępujących i zstępujących informacji neuronowych. Rdzeń kręgowy pośredniczy w neuronalnych pętlach odruchowych pomiędzy aferentami prącia a zarówno autonomicznymi, jak i somatycznymi eferentami wymaganymi do odruchowych odpowiedzi erekcyjnych. Centralna neurochemia pośrednicząca w zachowaniach seksualnych obejmuje różne czynniki, ustalone na podstawie różnych badań morfologicznych i farmakologicznych na zwierzętach. Domniemane role odgrywają monoaminy (dopamina, norepinefryna i 5-hydroksytrypatmina), dekarboksylowane aminokwasy, neuropeptydy (oksytocyna, prolaktyna, adrenokortykotropina, opioidy) i cząsteczki gazowe.
Mechanizmy peryferyjne
Neuroregulacja erekcji prącia wymaga koordynacji obwodów przywspółczulnych, współczulnych i somatosensorycznych (Burnett, 2000). Ścieżki te opisują projekcje odprowadzające i doprowadzające. Projekcja eferentna związana z erekcją prącia odnosi się do podziałów współczulnych piersiowo-lędźwiowych (T10-L2) i sakralnych przywspółczulnych (S2-S4) autonomicznego układu nerwowego i sakralnego układu somatycznego (S2-S4). Wkład autonomiczny jest reprezentowany głównie przez nerwy jamiste, powstające z dolnego splotu podbrzusznego, a wkład somatyczny jest reprezentowany przez nerwy sromowe, które przebiegają od splotu krzyżowego. Projekcja aferentna związana z erekcją prącia obejmuje unerwienie krzyżowe (S2-S4) i jest reprezentowana przez nerwy grzbietowe prącia, gałęzie czuciowe nerwów sromowych.
W połączeniu, te szlaki nerwowe regulują sekwencję napływu krwi i obrzęku prącia, a także koordynują aktywność prążkowanych mięśni związanych z prąciem, które kurczą się w celu zwiększenia sztywności prącia. Miejscami efektorowymi w penisie są składniki mięśni gładkich naczyń krwionośnych, naczynia krwionośne zaopatrujące penisa oraz beleczki zawierające tkankę erekcyjną prącia (Burnett, 2000). Składniki te reagują na odpowiedni bodziec neuronalny, generując stopień napięcia mięśni gładkich naczyń, który wpływa na stan erekcji prącia. Podczas tumescencji prącia i erekcji rozszerzają się naczynia krwionośne prącia, a tkanka beleczkowa rozluźnia się. Podczas stanu tonicznego zwiotczenia unaczynienie prącia jest zwężone, a tkanka beleczkowa ulega skurczowi. Obecne koncepcje wspierają dominującą rolę tlenku azotu, gazowej cząsteczki przekaźnikowej, jako głównego mediatora wzwodu prącia służącego zarówno jako neuroprzekaźnik, jak i efektor śródbłonka (Burnett, 2002), chociaż wiadomo, że inne neuroprzekaźniki wpływają na neuroregulację erekcji prącia . Ułatwienie proerektycznych mechanizmów neuroprzekaźnikowych i zahamowanie mechanizmów przeciwzastępczych neuroprzekaźników są razem zaangażowane w wytwarzanie maksymalnej erekcji prącia.
Rozporządzenie androgenne
Koncepcja neuronów wrażliwych na steroidy i szlaków regulacyjnych neuronów jest dobrze ustalona w ośrodkowym układzie nerwowym. Główny obszar badań dotyczy dymorfizmu płciowego, który wiąże wpływy hormonalne z obszarami mózgu, które rządzą zachowaniami mężczyzn lub kobiet. Androgeny i estrogeny wywierają działanie poprzez regiony wyrażające receptory steroidowe, które regulują różne właściwości neuronalne podczas dojrzewania i przez całą dorosłość. Regiony te są reprezentowane w całym układzie nerwowym bez koncentracji do pojedynczej struktury lub centrum neuronalnego.
Prawdopodobnie najlepiej scharakteryzowany seksualny dimorficzny układ nerwowo-mięśniowy u ssaków obejmuje rdzeń kręgowy mięśnia bulwiastego (SNB). Jądro to opisuje grupę neuronów ruchowych w dolnym odcinku rdzenia kręgowego, które unerwiają prążkowane ischiocavernosus, bulbocavernosus i mięśnie dźwigacza odbytu przymocowane do prącia. Szczur służył jako podstawowy model zwierzęcy do badania tego jądra, znajdującego się w grzbietowo-przyśrodkowej części rogu brzusznego w segmentach lędźwiowych 5 i 6 u tego gatunku. Samce szczurów mają co najmniej 3 razy więcej neuronów ruchowych SNB niż samice, a te neurony ruchowe są dwukrotnie większe u samców niż u samic (Breedlove i Arnold, 1980). Chociaż zarówno samce, jak i samice szczurów posiadają komórki SNB, które synapsy na mięśnie bulwiaste przed urodzeniem, mięśnie i ich neurony ruchowe normalnie degenerują się wkrótce po urodzeniu u samic szczurów (Breedlove i Arnold, 1983). Ten proces rozwojowy określa różnice między płciami dorosłymi w neuronach ruchowych SNB i docelowych włóknach mięśniowych. Różne linie dowodowe dotyczące narażenia na hormony i odstawienia okołoporodowego u samców i samic szczurów genetycznych, które spowodowały odmienne zmiany morfologiczne, wzmocniły te obserwacje (dodatkowe omówienie, patrz Cooke i in., 1998).
Takie eksperymentalne dowody silnie wskazują, że androgeny wpływają na pośrednictwo odruchów prącia związanych z SNB. Jaki jest mechanizm takiej regulacji? Badania rozwojowe faworyzują hipotezę, że neurony ruchowe SNB zachowane pod wpływem androgenów oszczędzają docelowe mięśnie, co skutkuje oszczędzeniem wszystkich powiązanych unerwień (Breedlove i Arnold, 1983). Uważa się, że czynniki neurotroficzne są regulowane lub uwrażliwiane przez androgeny w celu utrzymania mięśni i związanych z nimi neuronów ruchowych (Forger i in., 1995; Al-Shamma i Arnold, 1997). Uważa się również, że wpływ androgenny wywiera rolę podtrzymującą w dorosłości (Rand i Breedlove, 1995; Nanasaki i Sakuma, 2000). Podstawą efektów troficznych w dorosłym życiu jest nie tylko androgenne wsparcie prążkowanych mięśni prążkowanych. Na tym poziomie dojrzewania neurony ruchowe SNB również rozwinęły ekspresję receptorów androgennych, tak że reagują bezpośrednio na ekspozycję na androgen w celu utrzymania wielkości somaty (Freeman i in., 1996).
Prawdopodobnie najbardziej badanym seksualnie dimorficznym ośrodkiem neuronowym jest MPOA, z informacjami pochodzącymi od różnych gatunków, w tym ludzi. W obrębie tego jądra zidentyfikowano seksualnie dimorficzną grupę neuronów w różnych gatunkach, a u szczurów są one tak duże jak 5 razy większe u samców niż u samic (Gorski i in., 1980). Cytoarchitektura tych neuronów jest również rozbieżna między płciami u gryzoni, w odniesieniu do pól synaptycznych i połączeń (Raisman i Field, 1973). Badania wiązania receptorów mają zlokalizowane miejsca sterydowe dla tych specyficznych neuronów, z większym stężeniem jądrowych miejsc wiązania receptorów estrogenowych u samic szczurów niż u samców szczurów i większy zakres miejsc wiązania receptorów androgenowych u samców szczurów niż u samic szczurów (Jacobson et al, 1987). Jednak funkcja tego seksualnie dimorficznego centrum neuronalnego u ssaków pozostaje niepewna, z niejednoznacznymi danymi nawet na poziomie gryzoni: po uszkodzeniu obszaru, nie ma zmian w zachowaniach kopulacyjnych samców u szczurów, podczas gdy zmniejszenie tych zachowań powoduje gerbile ( Cooke i in., 1998).
Androgenna regulacja seksualnych neuronów dimorficznych MPOA jest zgodna zarówno z hipotezami organizacyjnymi (rozwojowymi), jak i aromatyzującymi w badaniach na szczurach. Humoralny wpływ na neurogenezę i wzrost neuronów w życiu płodowym i wczesnym po urodzeniu pociąga za sobą efekty rozwojowe (Gorski i in., 1980). Zmiany w ekspozycji na steroidy gonadowe w wieku dorosłym nie wpływają na morfologię tego jądra (Gorski i in., 1980). Wykazano jednak, że długotrwałe zastąpienie testosteronu u starszych szczurów zachowuje zachowanie zachowania, jak również aktywność dopaminergiczną w MPOA (Sato i in., 1998), co sugeruje, że przynajmniej długotrwała ekspozycja na androgeny może wywierać wpływ w wieku dorosłym poza poziom morfologiczny . Co ciekawe, leczenie estrogenem skuteczniej wywołuje normalne dojrzewanie tej wybranej populacji neuronów niż leczenie androgenem u szczurów, co wskazuje, że aromatyzowane metabolity androgenu wystarczająco maskulinizują te neurony (Dohler i in., 1984).
Inne dimorficzne ośrodkowe jądra płciowe opisano również głównie na podłożu morfologicznym i głównie u gatunków gryzoni. Należą do nich węchowy układ limbiczny (przyśrodkowe ciało migdałowate, jądro korzeniowe kończyn stromych, obszar przedbytniczy), hipokamp i różne jądra podwzgórza.
Powiązanie androgenów i funkcji obwodowych autonomicznych neuronów dopiero niedawno zostało zbadane. Receptory androgenowe i wrażliwość androgenną wykazano w neuronalnych neuronach lędźwiowo-krzyżowych, współczulnych i przywspółczulnych neuronach poanglionowych oraz neuronach czuciowo-zwojowych (Schirar i in., 1997b). Ogromne zainteresowanie wzbudzają autonomiczne komórki zwojowe zwoju miednicy, które zawierają mieszaninę neuronów współczulnych i przywspółczulnych. U szczurów neurony współczulne zmieniają rozmiar najbardziej wyraźnie po kastracji lub podawaniu testosteronu (Keast i Saunders, 1998). Równolegle z tą obserwacją, ekspozycja na testosteron jest bezpośrednio związana z pojemnością błon neuronów współczulnych w zwojach miednicy szczurów (Kanjhan et al, 2003). Chociaż dowody sugerują, że androgeny wpływają głównie na wzrost i rozmiar ciała komórki nerwowej, dodatkowe dowody wskazują na ich wpływ na kanały jonowe i drugie szlaki przekaźnikowe związane z neuronami zwojowymi miednicy. Na przykład u szczurów kastracja powoduje zubożoną zawartość neurochemiczną syntazy tlenku azotu, która wytwarza neuronalnie tlenek azotu, podczas gdy zastępowanie testosteronu po kastracji przywraca ten poziom neurochemiczny (Schirar i in., 1997a). Podobne efekty wykazano dla poanglionowych zakończeń nerwów jamistych i grzbietowych w penisie szczura (Giuliano i in., 1993; Baba i in., 2000).
Istotność ludzka
Liczne linie dowodów doświadczalnych potwierdzają główną rolę hormonów steroidowych w różnicowaniu płciowym układów nerwowych u zwierząt. Poza dowodami morfologicznymi, w jakim stopniu seksualnie dimorficzne ośrodki nerwowe wywierają działanie na ludzi? Zdecydowanym problemem w tej materii jest to, że trudno jest odróżnić w mózgu dorosłego człowieka, czy krążące steroidy gonadalne odpowiadają za dymorfizm płciowy niezwiązany z wczesnym, steroidowym działaniem płodu. Ponadto, dimorficzne różnice strukturalne pod względem płciowym można wyjaśnić na podstawie doświadczeń ludzkich, zarówno w trakcie rozwoju, jak i w wieku dorosłym, ponownie bez związku z działaniem steroidów płodowych. Rozwiązanie takich trudności można osiągnąć, jeśli dymorfizmy płciowe są oczywiste po urodzeniu, chociaż istnieją ograniczone przykłady na poparcie tego twierdzenia. Przykładowo obawa, że ciężar ludzkiego mózgu jest większy u mężczyzn, może być związana z działaniem androgenów na uwalnianie i działanie innych czynników, takich jak hormon wzrostu, innych niż bezpośrednie działanie steroidów. Można sobie wyobrazić, że wiele z dimorficznych różnic płciowych u ludzi może rzeczywiście wynikać z narażenia na androgen w pewnym znaczącym czasie po urodzeniu. Dowody na ludziach są całkowicie niejednoznaczne, aby stwierdzić, czy narażenie na hormony płodowe determinuje zachowania dimorficzne płciowo. Nie ma dowodów na poparcie hipotezy aromatyzacji u ludzi, a przykład osobnika XY niewrażliwego na androgeny, który nie wykazuje męskich zachowań pomimo kobiecego wyglądu zewnętrznego, z pewnością sprzeciwiłby się tej hipotezie. Tak więc, definitywny dowód, że steroidy działające na wczesnym etapie rozwoju bezpośrednio maskulinizują ludzki mózg pozostaje brak.
W związku z tym, na podstawie dowodów doświadczalnych na ten temat, należy powstrzymać się od określenia kontroli androgennej nad neuroregulacją erekcji ludzkiej. Z drugiej strony, ponieważ jest klinicznie oczywiste, że androgeny wpływają na męskie zachowania seksualne, pozostaje oczywiste zainteresowanie zbadaniem, w jaki sposób i gdzie hormony steroidowe regulują ludzki mózg. Dowody na działanie androgenne na neuroregulację erekcji u ludzi dostarczają dane kliniczne, które pokazują znaczenie androgenów dla erekcji mierzonej podczas nocnego testowania tumescencji prącia w laboratorium snu (Cunningham i in., 1990). Obecne zrozumienie jest takie, że erekcje związane ze snem wiążą się z aktywacją nadrdzeniowych czynników regulacyjnych działających podczas snu o szybkim ruchu oka (Lue, 2002). Zachowanie erekcji związanych ze snem w większym stopniu u mężczyzn z eugonadyzmem niż u mężczyzn z hipogonadyzmem silnie sugeruje modulację androgeniczną tego mechanizmu. Jednak inne przejawy neurofizjologii erekcji, takie jak reakcje na wizualną stymulację seksualną lub stymulację partnera seksualnego, mogą nie działać pod tak oczywistą kontrolą androgenną. Rzeczywiście, mężczyźni z hipogonadyzmem mogą osiągnąć erekcję w celu umożliwienia aktywności seksualnej, a mężczyźni z eugonadyzmem mogą doświadczać trudności w osiągnięciu erekcji do wykonywania seksualnego. Szereg czynników regulacyjnych z pewnością może być zaangażowanych w tych różnych okolicznościach i wywierać dominującą rolę niezależnie od stopnia wsparcia androgennego.
Al-Shamma HA, Arnold AP. Pochodzący z mózgu czynnik neurotroficzny reguluje ekspresję receptorów androgenowych w neuronach ruchowych krocza. Proc Natl Acad Sci US A. 1997; 94: 1521-1526. [Streszczenie / bezpłatny pełny tekst]
Baba K, Yajima M, Carrier S, Akkus E, Reman J, Nunes L, Lue TF, Iwamoto T. Wpływ testosteronu na liczbę włókien nerwowych barwionych NADPH w ciałach jamistych szczura i nerwu grzbietowym. Urologia. 2000; 56: 533-538. [Medline]
Breedlove SM, Arnold AP. Akumulacja hormonów w seksualnie dimorficznym jądrze motorycznym szczurzego rdzenia kręgowego. Nauka. 1980; 210: 564-566. [Streszczenie / bezpłatny pełny tekst]
Breedlove SM, Arnold AP. Kontrola hormonalna rozwijającego się układu nerwowo-mięśniowego. II. Czułe okresy indukowanej androgenem maskulinizacji jądra rdzeniowego szczura bulwiastego. J Neurosci. 1983; 3: 424-432. [Streszczenie]
Burnett AL. Neurofizjologia funkcji i zaburzeń erekcji. W: Hellstrom W, wyd. Podręcznik zaburzeń seksualnych. Lawrence, Kan: Allen Press Inc; 2000: 12-17.
Burnett AL. Regulacja tlenku azotu w erekcji prącia: biologia i implikacje terapeutyczne. J Androl. 2002; 23: S20-S26. [Darmowy pełny tekst]
Cooke B, Hegstrom CD, Villeneuve LS, Breedlove SM. Zróżnicowanie seksualne mózgu kręgowców: zasady i mechanizmy. Front Neuroendocrinol. 1998; 19: 323-362. [Medline]
Cunningham GR, Hirshkowitz M, Korenman SG, Karacan I. Testosteronowa terapia zastępcza i erekcja związana ze snem u mężczyzn z hipogonadyzmem. J Clin Endocrinol Metab. 1990; 70: 792-797. [Streszczenie / bezpłatny pełny tekst]
Dohler KD, Srivastava SS, Shryne JE, Jarzab B, Sipos A, Gorski RA. Różnicowanie płciowego jądra dimorficznego w obszarze preoptycznym mózgu szczura jest hamowane przez postnatalne leczenie antagonistą estrogenu. Neuroendrocrinologia. 1984; 38: 297-301. [Medline]
Forger NG, Wong V, Breedlove SM. Czynnik neurotroficzny rzęsek zatrzymuje degenerację mięśni i neuronów ruchowych u szczurów niewrażliwych na androgeny. J Neurobiol. 1995; 28: 354-362. [Medline]
Freeman LM, Watson NV, Breedlove SM. Części androgenowe niewrażliwe na androgeny neurony ruchowe z apoptozy w jądrze rdzeniowym bulwiastego u szczurów. Horm Behav. 1996; 30: 424-433. [Medline]
Giuliano F, Rampin O, Schirar A, Jardin A, Rousseau JP. Autonomiczna kontrola erekcji prącia: modulacja przez testosteron u szczura. J Neuroendocrinol. 1993; 5: 677-683. [Medline]
Gorski RA, Harlan RE, Jacobson CD, Shryne JE, Southam AM. Dowody na istnienie seksualnie dimorficznego jądra w obszarze preoptycznym szczura. J Comp Neurol. 1980; 193: 529-539. [Medline]
Jacobson CD, Arnold AP, Gorski RA. Steroidowa autoradiografia seksualnie dimorficznego jądra obszaru preoptycznego. Brain Res. 1987; 414: 349-356. [Medline]
Kanjhan R, Osborne PB, Ouyang M, Keast JR. Postnatalne zmiany dojrzewania w autonomicznych komórkach zwojowych miednicy szczura: mieszanina efektów zależnych od steroidów i niezależnych. J Neurophysiol. 2003; 89: 315-323. [Streszczenie / bezpłatny pełny tekst]
Keast JR, Saunders RJ. Testosteron ma silny, selektywny wpływ na morfologię autonomicznych neuronów miednicy, które kontrolują pęcherz, dolne jelito i wewnętrzne narządy rozrodcze samca szczura. Neuroscience. 1998; 85: 543-556. [Medline]
Lue TF. Fizjologia erekcji prącia i patofizjologia zaburzeń erekcji i priapizmu. W: Retik AB, Vaughn ED Jr, Wein AJ, red. Urologia Campbella. Filadelfia, Pa: WB Saunders; 2002: 1591-1618.
Nanasaki Y, Sakuma Y. Mięśnie krocza i jego unerwienie przez neurony ruchowe kręgosłupa u samców królika: działanie testosteronu. J Nippon Med Sch. 2000; 67: 164-171. [Medline]
Raisman G, Field PM. Dymorfizm płciowy w neuropilach obszaru przedostrego szczura i jego zależność od androgenów noworodków. Brain Res. 1973; 54: 1-29. [Medline]
Rand MN, Breedlove SM. Androgen zmienia dendrytyczne altany neuronów ruchowych SNB, działając na ich mięśnie docelowe. J Neurocsi. 1995; 15: 4408-4416. [Streszczenie]
Sato Y, Shibuya A, Adachi H, Kato R, Horita H, Tsukamoto T. Przywrócenie zachowania seksualnego i neurotransmisji dopaminergicznej przez długotrwałe egzogenne zastąpienie testosteronu u starszych samców szczurów. J Urol. 1998; 160: 1572-1575. [Medline]
Schirar A, Bonnefond C, Meusnier C, Devinoy E. Androgeny modulują ekspresję syntazy kwasu rybonukleinowego w neuronach głównego zwoju miednicy u szczura. Endokrynologia. 1997a; 138: 3093-3102. [Streszczenie / bezpłatny pełny tekst]
Schirar A, Chang C, Rousseau JP. Lokalizacja receptora androgenowego w neuronach zawierających syntazę tlenku azotu i wazoaktywnych zawierających peptyd jelitowy głównego zwoju miednicy unerwiającego penisa szczura. J Neuroendocrinol. 1997b; 9: 141-150. [Medline]
;
